قارچ پلوروتوس ارینجی (Pleurotus eryngii) از خانواده قارچ صدفی می باشد و به دلیل ارزش بالای تغذیه ای، تاثیرات مناسب دارویی و سهولت تولید و نگهداری یکی از گونه های مهم و ارزشمند در میان قارچ های خوراکی و دارویی محسوب می شود. این قارچ به طور طبیعی در مناطق مختلف غرب و شمال غرب کشور رویش داشته و از استقبال خوبی بین مردم برخوردار است. در این مقاله ب روش های کشت و پرورش قارچ شاه صدف (ارینجی) پرداخته می شود.

سیستم های پرورش قارچ شاه صدف (ارینجی)

نحوه کشت و پرورش قارچ شاه صدف ارینجی به دو صورت کلی انجام می گیرد:

• سیستم کشت درون کیسه های پلاستیکی

مرسوم ترین روش پرورش قارچ شاه صدف در کیسه های پلاستیکی می باشد. کیسه هایی از جنس پلی اتیلن و یا پلی پروپیلن (به وزن ۵/۰ تا ۳ کیلوگرم بستر کشت در هر کیسه) با یک درپوش فیلتری برای جلوگیری از ورود آلودگی ها به بستر کشت، در این روش استفاده می شود. طبقات کشت در این روش به صورت عمودی بوده و کیسه های کشت به گونه ای در این طبقات قرار می گیرند تا میوه ها از راست و یا چپ طبقه کشت، تولید و برداشت شوند. در این روش تولید بیشترین مقدار صرفه جویی از فضای سالن را به همراه خواهد داشت و در نتیجه راندمان استفاده از هر سالن کشت در شرایط یکسان از روش های دیگر بالاتر است.

این روش تولید می تواند یک طرفه یا دو طرفه انجام گیرد. در روش دو طرفه فقط یک ردیف بستر کشت چیده شده و از سر و انتای کیسه پلاستیکی امکان ایجاد میوه قارچ ارینجی وجود خواهد داشت. اما در روش دو طرفه، دو ردیف کشت به موازات یکدیگر در سالن کشت قرار داده می شود و تنها از سر کیسه پلاستیکی اقدام به برداشت محصول قارچ می شود.

• سیستم کشت درون بطری های پلاستیکی

در کشورهایی که تولید این قارچ به صورت مکانیزه انجام می گیرد مانند ژاپن، کره جنوبی، چین، ایالات متحده و کانادا، این روش برای تولید و پرورش قارچ شاه صدف استفاده می گردد.

در این روش برای پرورش قارچ شاه صدف، از بطری هایی از جنس پلی پروپیلن به حجم ۸۵۰-۱۰۵۰ میلی لیتری استفاده می شود. این روش کشت در تمام مراحل تولید به جز مرحله برداشت میوه، به صورت مکانیزه انجام می شود. عموماً در این روش پس از سفید شدن بستر کشت با میسیلیوم قارچ ارینجی، درپوش مخصوص بطری های کشت برداشت شده و سطح بالایی بستر کشت برای یکنواختی بهتر در تولید خراش دهی می شوند. در نهایت محصول برداشت شده به دو صورت بسته بندی شده و یا فله ای به فروش می رسد.

مراحل پرورش شاه صدف (ارینجی)

پرورش قارچ شاه صدف (ارینجی) شامل دو مرحله رشد و تولید میوه است. قارچ ارینجی برای تولید میوه نیاز به ۵۰۰-۱۰۰۰ لوکس نور دارد که برای تولید میوه با کیفیت ضروری می باشد. برای کاهش هزینه ها می توان از نوارهای LED و یا SMD که با مصرف برق بسیار پایین لوکس مناسب نوری را تولید می کند، بهره برد.

• مرحله رشد

در این مرحله بسترهای کشت مایه زنی شده بر حسب روش کشت (عمودی یا افقی) در طبقات چیده می شوند. دمای ۳±۲۴ درجه سانتی گراد در سالن کشت، رطوبت ۸۰% در این سالن به مدت ۲۰ تا ۳۰ روز اعمال می شود تا میسیلیوم قارچ ارینجی تمام بستر کشت را سفید نموده و بلوک سفید رنگی را تولید کند. در این مرحله حضور نور الزامی نیست.

• مرحله تولید میوه

اولین قدم در این مرحله، حذف درپوش و یا دهانه فیلتردار در بطری ها و یا پلاستیک های کشت است. این اقدام با ابزار ضدعفونی شده و توسط کارگران با تجربه انجام می شود. برای وارد شدن به فاز زایشی، قارچ خوراکی – دارویی ارینجی نیاز به سه شوک اکسیژن، نور و دما دارد. پس از گذشت دوره رشد، هوای داخل سالن تهویه شده تا هوای فیلتر شده و اکسیژن دار با هوای داخل سالن تعویض گردد. دمای سالن از دمای مرحله رشد به دمای ۱±۱۷ درجه سانتی گراد کاهش داده می شود. همچنین بوسیله لامپ های تعبیه شده در سالن تولید، ۵۰۰-۱۰۰۰ لوکس به مدت ۸ ساعت در روز به سطح میوه گیری اعمال می شود. این اقدامات باعث می شود تا بسترهای سفید شده قارچ ارینجی به فاز زایشی وارد شده و شروع به تشکیل ته سنجاقی های اولیه کنند.

رطوبت در این مرحله بین ۸۵% تا ۸۷% می باشد (بسته به نژاد قارچ استفاده شده) حدود یک هفته تا ۱۰ روز بعد، میوه های اولیه تشکیل می گردد. نکته حائز اهمیت این است که مرحله ای به نام خراش دهی نیز وجود دارد. البته در کشت های سنتی پرورش قارچ شاه صدف بدون این مرحله انجام می گیرد اما در کشت های مکانیزه و در بطری های کشت، این مرحله توسط دستگاه به خصوصی به صورت کاملآً مکانیزه انجام می شود.

این عملیات برای یکنواخت شدن بیشتر میوه ها از نظر طول، قطر ساقه و همچنین همزمان شدن تولید میوه ها انجام می گیرد.

فرمول های رایج و متداول برای تولید بستر کشت قارچ ارینجی

از ترکیبات لیگنوسلولزی مختلفی می توان در تهیه بستر کشت قارچ شاه صدف استفاده نمود، اما چند نکته در انتخاب این بسترهای کشت حائز اهمیت است:

• برای رشد میسیلیوم قارچ ارینجی در بستر کشت نیاز به اکسیژن بوده و میسیلیوم قارچ در محلی که اکسیژن نباشد و یا دسترسی به اکسیژن وجود نداشته باشد، رشد نمی کند. بنابراین بافت ترکیب بستر کشت باید به گونه ای انتخاب شود که حداکثر هوادهی و ذخیره هوا را در بین خلل و فرج خود داشته باشد. عموماً به دلیل ریز بودن بیش از حد ذرات بستر کشت، فضاهای خالی با آب و رطوبت بستر کشت پر شده و میسیلیوم قارچ به دلیل نبودن اکسیژن از بین خواهد رفت.
• برای تولید محصولی سالم و عاری از هر گونه ماده سمی و سنتزی، ترکیبات استفاده شده، در بستر کشت باید عاری از هر گونه ترکیبات سنتزی و مصنوعی باشد. به وطر مثال در صورت استفاده از خاک اره، این ترکیب از ترکیبات نئوپان و یا MDF، چسب چوب و … نباید در تولید آن مصرف شده باشد زیرا باعث تولید مواد سمی و مضر برای مصرف کننده قارچ خوراکی می شود.
• اصل ارزان بودن تهیه بستر کشت را فراموش نکنید. سعی کنید در منطقه ای که قصد تولید این قارچ را دارید، از ضایعات گیاهی نزدیک آن منطقه که براحتی در دسترس است استفاده کنید. در غیر اینصورت اقدام به بستر کشت از مراکز معتبر با فرمولاسیون مطمئن و نژاد مرغوب نمایید.
• همواره از ترکیبات گیاهی رطوبت ندیده استفاده کنید و برای انبار کردن، این ترکیبات را در جایی خشک نگهداری نمایید. ضدعفونی ترکیبات و ضایعات گیاهی که قارچ های بیماریزا در آن رشد کرده باشند، به دلیل تولید اسپور فراوان در این قارچ ها، بسیار مشکل بوده و احتمال آلودگی در بستر کشت را بالا می برند. در ادامه تعدادی از فرمول های بستر کشت این قارچ معرفی می شوند:
• کلش گندم (۹۰-۹۵%) + پوسته پنبه دانه (۵-۱۰%)
• کلش گندم (۵۰ %) + خاک اره (۵۰%)
• چیپس چوب (۵۰%) + پوسته پنبه دانه (۵۰ %)
• ساقه ذرت (۸۰ درصد) + پوسته پنبه دانه (۱۰%) +کنجاله سویا (۱۰%)
• باگاس نیشکر (۴۰%) + ساقه ذرت (۴۰%) + کلش گندم (۲۰%)

پس از رطوبت دهی مواد اولیه در حد اشباع و مخلوط کردن آنها با نسبت های توصیه شده این ترکیبات، در کیسه ها یا بطری های پلاستیکی قرار می گیرند و با استفاده از اتوکلاوهای صنعتی کاملاً ضدعفونی می شوند. زمان، دما و فشار اتوکلاو متغیر بوده و به حجم توده و ظرفیت اتوکلاو بستگی دارد.

اسپان قارچ شاه صدف (ارینجی)

عمدتاً دو نوع اسپان دانه غلات و اسپان مایع برای تولید قارچ ارینجی استفاده می شود. استفاده از اسپان های ذکر شده، به نوع روش مکانیزه و یا سنتی در تولید مرتبط است. در روش کشت درون بطری و تمام مکانیزه، تلقیح اسپان با دستگاه انجام می گیرد و از اسپان مایع برای این منظور استفاده می شود. محیط کشت مایع در بیوراکتورهای مخصوص تهیه شده و با تلقیح میسیلیوم نژاد مرغوب قارچ ارینجی به آن، اسپان مایع تهیه می شود. این مراحل تماماً در شرایط استریل انجام می شود. در ادامه توسط دستگاه مایه زنی خودکار، اسپان مایع به دورن بطری های کشت تزریق می شود. اما در روش کشت درون کیسه های پلاستیکی، اسپان جامد و عموماً اسپان دانه غلات استفاده می شود.

به طور کلی بذر قارچ ارینجی را به نسبت ۱-۳ % وزن بستر کشت مرطوب، مخلوط می کنند. باید توجه داشت که میزان بذور مصرفی تابعی از جنس مواد استفاده شده در کمپوست، نوع نژاد قارچ خوراکی و میزان کنترل عواملی که رشد قارچ را تحت تاثیر قرار می دهند مانند رطوبت، هوادهی، دی اکسید کربن و … می باشد.

مصرف بیش از اندازه اسپان ممکن است باعث افزایش درجه حرارت و همچنین بالا رفتن غلظت دی اکسیدکربن در بستر شود و در نتیجه موجب تغییر شکل ظاهری قارچ ها و یا کاهش عملکرد می گردد. برای رسیدن به راندمان بالاتر، بهتر است پس از انتخاب نوع واریته و گونه قارچ ارینجی و نوع کمپوست با تهیه تعدادی کیسه کمپوست به طور آزمایشی و در شرایط نگهداری یکسان در هر کیسه مقدار متفاوتی مایه زنی مورد آزمون قرار می گیرد و سپس با بررسی عملکرد بهترین درصد بذرپاشی نسبت به نوع بستر کشت استفاده گردد.

یکی از فاکتورهای مهم در موفقیت تولید قارچ ارینجی، استفاده از بذر سالم و قوی می باشد. خصوصیات یک بذر خوب عبارت است از:

• بذر از نسل F1 نژاد قارچ مورد پرورش باشد تا بتوان محصول زیاد و با کیفیت تولید نمود. چنانچه میسیلیوم انتقال داده شده بر روی دانه های غلات از نسل F1 باشد، سریعاً بستر کشت را پر نموده و بر سایر آلودگی های احتمالی موجود در بستر غلبه خواهد نمود. دقت کنید که از لحاظ ظاهری هیچ تفاوتی بین یک کیسه بذر نسل F1 با نسل های بعدی وجود ندارد. تنها در صورت کشت در محیط و مشاهده عکس العمل قارچ و میزان کیفیت محصول می توان به این موضوع پی برد. چون زمانی تولیدکننده قارچ متوجه ضعیف بودن اسپان کشت شده می شود که مدت ها پیش کشت صورت گرفته و محصول در حال تولید است.
• عدم آب افتادن اسپان، چنانچه نسبت میزان پودر سنگ گچ و بذر غلات به درستی رعایت نگردد یا اینکه اسپان پس از تولید در مجاورت هوای گرم برای مدت طولانی نگهداری شود، اسپان حالت لزج پیدا می کند که اصطلاحاٌ به آب افتادن معروف است که این بذر کیفیت مناسب نخواهد داشت. آب درون اسپان باعث به هم چسبیدن دانه های غلات می شود و براحتی قابل مشاهده است. توصیه می شود از این اسپان هرگز استفاده نشود.
• عدم وجود آلودگی به کپک های رقیب؛ کپک های رقیب چنانچه در زمان تلقیح به درون کیسه یا شیشه اسپان راه پیدا کنند، بر روی بذر غلات رشد می کنند و درون ظرف اسپان به رنگ های سبز، سیاه و … قابل مشاهده هستند. چنانچه چنین کپک هایی درون ظرف اسپان دیده شدند، از مصرف آن بایستی خودداری شود. با این وجود کپک های ریزی وجود دارند که با چشم دیده نمی شوند و با گذشت چند روز از کشت، درون بستر نمایان می شوند. جهت حصول اطمینان از وجود چنین کپک هایی و اصولاً اطمینان از عدم وجود آلودگی های درون بذر مصرفی، چنانچه قارچ در سطح انبوه تولید می گردد، بهتر است یک نمونه کوچک از اسپان مورد نظر را در سطح آزمایشی در محیط غذایی PDA (محیط کشت میکروبی که برای رشد و تکثیر قارچ ها به کارمی رود. در واقع یک محیط کشت عمومی برای مخمرها و کپک ها می باشد که ترکیبات آن شامل سیب زمینی دکستروزاگار می باشد) در پتری دیش کشت شود. پس از چند روز و حصول اطمینان از سلامت بذر، اقدام به کشت در سطح انبوه گردد. در این مدت می توان بقیه اسپان را در جای خمک و مطمئن نگهداری نمود تا بدین وسیله از ضرر و زیان احتمالی کاسته شود.

تلقیح بسترهای کشت قارچ شاه صدف (ارینجی)

از آنجایی که بستر کشت قارچ ارینجی در پلاستیک ها و یا بطری های کشت استریل می شود، این شرایط در اتاق مایه زنی یا تلقیح نیز بایستی رعایت شود. بنابراین پس از خارج نمودن بسترهای کشت از اتوکلاو، این بسترهای کشت به سالن مایه زنی انتقال داده می شوند و در شرایطی کاملاً استریل اسپان قارچ ارینجی به بسترهای کشت تلقیح می شود. در روش مدرن و کشت درون بطری، این عملیات توسط ربات های ویژه ای صورت می گیرد. به این صورت که پس از ورود به دستگاه مایه زنی، ابتدا درب بطری توسط دستگاه برداشته می شود و سپس نازل های ویژه ای، اسپان مایع را به درون بطری های کشت تزریق می کنند. در انتها درب بطری ها مجدداً توسط دستگاه گذاشته می شود و بطری ها به سالن های کشت منتقل می شوند.

در روش های سنتی تر، این عملیات با استفاده از بذر دانه غلات، اسپاون مایع و یا هر نوع بذر دیگر در یک خط مایه زنی توسط نیروی کارگری و بر روی نوار نقاله مایه زنی شده و به سالن رشد منتقل می شود. حجم تولید و همچنین مراقبت از حضور آلودگی ها در این مرحله بسیار مهم بوده و حساسیت ویژه ای دارد. توان نیروی کارگری برای مایه زنی و همچنین رعایت کامل نکات بهداشتی و استریل بودن اتاق تلقیح از عوامل مهم و تاثیرگذار در این مرحله است.

برداشت قارچ شاه صدف

از هر بستر کشت، یک تا دو بار برداشت صورت می گیرد. برداشت قارچ ارینجی به راحتی انجام می گیرد و تنها با گرفتن ساقه آن و خم کردن به چپ یا راست انجام می شود. ممکن است انتهای قارچ برداشت شده به مقداری بستر کشت متصل باشد که کارگر قارچ چین در این مرحله و همزمان با برداشت، انتهای قارچ را با استفاده از چاقو جدا نموده و قارچ های برداشت شده را به صورت فله و یا بسته بندی به سردخانه منتقل می کند. پس از طی شدن یک دوره سرمایی (شوک سرمایی بعد از برداشت) که برای ماندگاری بهتر قارچ توصیه می شود، این قارچ آماده انتقال به بازار می باشد.

آبیاری

به دلیل رطوبت بستر کشت و همچنین رطوبت نسبی سالن، در صورت کنترل شرایط محیطی تنها یک مرحله آبیاری و آن هم پس از برداشت اول انجام می شود. مقدار آب آبیاری پس از برداشت اول حدود ۳۰ تا ۵۰ میلی لیتر به ازای هر کیلوگرم بستر کشت است. البته در صورت کنترل نشدن شرایط محیطی و سالن داری، رطوبت بستر کشت تبخیر شده و نیاز به آبیاری های بیشتر است اما نکته مهم در این بخش آن است که به هیچ وجه ۲۴ ساعت قبل از برداشت آبیاری بر روی بسترهای کشت انجام نگیرد و پس از آبیاری های ناخواسته گردش هوای داخل سالن را بیشتر کنید تا قطرات آب به روی میوه قارچ ایجاد لکه نکند.

سرمایه لازم برای ورود به صنعت پرورش قارچ

اولین سوالی که ممکن است به ذهن یک علاقمند پرورش قارچ برای ورود به این صنعت برسد هزینه لازم برای شروع کار است، البته برای تاسیس یک کارگاه خانگی و زیرپله ای می توان با سرمایه ۱٫۵ میلیون تومانی هم پرورش قارچ را آغاز کرد اما دبیر انجمن تولیدکنندگان قارچ خوراکی کشور، چندان با این نوع سرمایه گذاری ها موافق نیست و می گوید: کارگاه ها یا سالن های زیرزمینی و زیرپله ای محکوم به شکست هستند که علت آن هم، نوسانات بازار و قیمت بالای تمام شده تولید قارچ است که موجب ورشکستی صاحبان این کارگاه ها می شود.

به گفته حبیب الله عظیمی، برای فعالیت تنها دو سالن تولید و پرورش قارچ، نیاز به یک سیستم سرمایشی با قیمتی حدود ۱۵ میلیون تومان است ضمن اینکه، تجهیزات دیگری هم برای پرورش قارچ مورد نیاز است که حجم سرمایه گذاری در زمینه قارچ را افزایش می دهد.

این فعال حوزه تولید قارچ، معتقد است که علاقه مندان به تولید قارچ برای آغاز به کار باید به دنبال تاسیس کارخانه هایی با ظرفیت بالای ۲۰۰ تن کمپوست(بستررویش قارچ) باشند تا فعالیت آنها به صرفه باشد.

وی درباره حجم سرمایه گذاری برای تولید و پرورش قارچ می گوید: برای کارخانه ای با ظرفیت ۲۰۰ تن کمپوست نیاز به زمینی با وسعت ۲ هزار متر مربع است که پیشنهاد می شود کارخانه در زمینی با مساحت ۴ هزار مترمربع تاسیس شود تا امکان توسعه کارخانه در سال های آینده وجود داشته باشد.

عظیمی در ادامه تصریح می کند: علاوه بر زمینی با وسعت زیاد، کارخانه باید چاه آب یا حقابه داشته باشد که با در نظرگرفتن این شرایط، برای آغاز به کار و فعالیت در حوزه تولید قارچ باید سرمایه ای در حدود ۲ میلیارد تومان داشته باشید.

دبیرانجمن پرورش قارچ، بیان می کند: وزارت جهاد کشاورزی، مجوز آغاز به کار سالن های تولید قارچ ۲۰۰ تنی را می دهد اما براساس آمار به دست آمده از کارگاه های تولید قارچ، صرفه اقتصادی در سالن های با ظرفیت ۴۷۵ تا ۵۰۰ تن است و تولید قارچ با ظرفیت کمتر، چندان به صرفه نیست.

ارائه مشوق های مالی برای تولیدکنندگان

تأمین سرمایه ۲ میلیارد تومانی برای ورود به صنعت پرورش قارچ برای بسیاری ازعلاقه مندان بالاست البته وزارت جهاد کشاورزی از این تولیدکنندگان حمایت کرده و تا حدودی به آنها کمک می کند. به گفته دبیرانجمن پرورش قارچ، وزارت جهاد کشاورزی به فعالانی که ۲۰ درصد ازحجم سرمایه گذاری را در چنته داشته باشند تسهیلات بانکی ارائه می دهد که سود این وام هم حدود ۱۸ درصد است.

مسیر تولید و پرورش قارچ

پس از اینکه حجم سرمایه گذاری برای ورود حرفه ای به صنعت تولید قارچ مشخص شد باید چگونگی تولید این خوراکی پرطرفدار، زمان کشت و حجم تولید آن تعیین شود، قارچ در بستری پرورش می‌یابد که به آن «کمپوست» می گویند.

کمپوست نوعی کود گیاهی به حساب می‌آید که ترکیبی از کاه و کلش است و به طور متوسط از هر تن کمپوست، می توان حدود ۱۵۰ تا ۳۰۰ کیلو قارچ بدست آورد که بازدهی کارگاه بستگی به تجهیزات و تجربه تولیدکننده دارد.

سوالی که ممکن است پس از تعیین میزان بازدهی هر تن کمپوست، به ذهن خطور کند این است که آیا پس از هر بارچینش قارچ، باید کمپوست جدید خریداری شود، که پاسخ این سوال خیر است، زیرا ازهر بلوک کمپوست تا سه چین برداشت می شود و کمپوست تا سه بار قدرت باردهی دارد؛ البته باید این موضوع هم در نظر گرفته شود که قیمت هر تن کمپوست بین ۴۷۰ تا ۵۶۰ هزارتومان است.

مراحل تولید قارچ

برای پرورش قارچ به یک سالن نیاز است که اندازه آن بسته به میزان تولید قارچ متفاوت است اما به طور میانگین، یک سالن ۴۰ متری برای پرورش پنج تن قارچ کفایت می کند، علاوه بر فضایی برای پرورش، نیاز به اقداماتی از جمله عایق کاری سالن برای جلوگیری از اتلاف گرما و سرما، قفسه‌بندی و … است.

پس از تهیه تجهیزات، باید موارد ذیل به ترتیب اجرایی شود:

۱)ضدعفونی کردن سالن

۲) ورود کمپوست به سالن و چیدن آن در قفسه ها

۳) میسلیوم رانی (پنجه دوانی)

۴) بریدن کیسه های روی بلوک‌ها و تخته کوبی (تخت کوبی)

۵) خاکدهی و آبیاری خاک

۶) انداختن روزنامه روی بستر و مرطوب نگه داشتن آنها

۷) رافلینگ (پنجه کشی)

۸) برداشتن روزنامه ها و شوکدهی روز اول

۹) شوکدهی روز دوم

۱۰) شوکدهی روز سوم

۱۱) فلش یک (اولین محصول دهی)

۱۲) فلش دو (دومین محصول دهی)

۱۳) فلش سه (سومین محصول دهی)

۱۴) تخلیه کمپوست و نظافت

در این میان، توضیح برخی اصطلاحات مربوط به پرورش قارچ ضروری است، به عنوان نمونه در مرحله سوم(میلیسیوم رانی)؛ میسلیوم به تارهای نازک سفیدی گفته می شود که از بذر قارچ رشد میکند ودر تمامی کمپوست حرکت کرده و آن را بعد از مدتی یکدست سفید می کند.

در مرحله ۴ که تخته کولی یا تخت کوبی است، کیسه های روی کمپوست ها را می بریم و سطح روی بلوک های کمپوست را می کنیم و با یک تخته یا ماله بنایی دوباره آنها را صاف می کنیم. در مرحله ۵ ، بعد از اینکه کمپوست کامل با میسلیوم سفید شد روی آن را با لایه ای از خاک مخصوص به نام پیت به ضخامت ۴ سانتیمتر می پوشانیم که قارچ درون این لایه خاک رشد می کند.

در مرحله ۷ که رافلینگ نام دارد، عمل پنجه کشی یا شخم زدن خاک انجام می شود به صورتی که میسلیوم هایی که در خاک رشد کرده اند به هم بخورند تا در آینده قارچ ها یکنواخت رشد کنند.

مراحل ۸، ۹ و ۱۰ که شوکدهی است باعث می شوند رشد میسلیوم متوقف شود و میسلیوم ها یکپارچه شده و شروع به تولید قارچ دکمه ای می کنند.

مرحله ۱۱ و ۱۲ و ۱۳ : رویش و چیدن قارچ بعد از شوکدهی هر روزه و یکنواخت نیست بلکه در روزهایی قارچ قابل برداشت و در روزهایی قابل برداشت نیست (به روزهایی که قارچ قابل برداشت زیادی وجود دارد فلش می گویند.)

زمان مورد نیاز برای تولید قارچ

حدود دوماه برای پرورش قارچ، زمان لازم است که این زمان ممکن است یک هفته کمتر یا بیشتر شود البته اگر زمان تولید کمپوست(بستر پرورش قارچ) را هم درنظربگیریم این زمان به ۳ ماه افزایش می یابد.

به گفته عظیمی، فعال حوزه پرورش قارچ، بهره گیری از سیستم های پیشرفته، تولید کمپوست را به حدود ۲۰ روز رسانده است که پس از تهیه کمپوست، این مواد وارد سالن های پرورش قارچ می شوند و در دمای مشخص قرار می گیرند و یک ماه پس از بذرپاشی، قارچ ها آماده و طی دو تا سه هفته چیده می شوند.

دبیر انجمن تولیدکنندگان قارچ خوراکی، ادامه می دهد: پرورش و بهره برداری از قارچ ۴۵ تا ۱ ماه به طول می انجامد و ۲۰ روز تا یک ماه هم تولید کمپوست زمان می برد.

سود پرورش قارچ و میزان آن سوالی است که برای بسیاری از کاربران پیش آمده است. در این ویدئو به این سوال پاسخ داده می شود که آیا پرورش قارچ، شغلی پر سود است؟ آیا پرورش قارچ را می توان به عنوان شغل دوم در نظر گرفت؟ سود پرورش قارچ چقدر است؟

آیا پرورش قارچ، شغلی پر سود است؟

در یک نگاه کلی موفقیت در شغل های مختلف مانند داشتن سوپرمارکت موادغذایی و یا میوه فروشی و … به خود شخص و ذهنیت آن شخص بستگی دارد زیرا بسیاری از افراد در یک شغل مشخص موفق بوده اند در حالیکه کسانی دیگر در همان شغل نه تنها موفق نبوده اند بلکه خسارت زیادی هم متحمل شده اند، بنابراین ضرر و یا سود پرورش قارچ به خود شخص و ذهنیت او بستگی دارد.

آیا پرورش قارچ را می توان به عنوان شغل دوم در نظر گرفت؟

پرورش قارچ را باید به عنوان شغل اول در نظر بگیریم زیرا لازم است که تمرکز کافی در این شغل وجود داشته باشد؛ چه بسا هستند کسانی که به عنوان شغل دوم پرورش قارچ دارند و بسیار هم موفق هستند ولی هدف تمرکز زیاد شخص است.

سود پرورش قارچ چقدر است؟

۱- میزان عملکرد

سود پرورش قارچ به میزان و درصد عملکرد بستگی دارد. میزان عملکرد یعنی تقسیم وزن قارچ تولیدی به وزن کل کمپوست؛ که در ایران متوسط درصد عملکرد ۲۵% تا ۲۷% می باشد. در دو واحد با شرایط یکسان، واحدی که درصد عملکرد بالاتری بدست می آورد، سود بیشتری بدست خواهد آورد حتی اگر تفاوت عملکرد بسیار کم و در حد ۲ درصد باشد. از عواملی که باعث بالا رفتن عملکرد می شود شامل آموزش صحیح، افزایش آگاهی، اصولی کار کردن، فراهم کردن شرایط محیطی و …. می باشد.

۲- قیمت فروش قارچ

دومین مساله مهم در بدست آوردن سود پرورش قارچ بیشتر، قیمت فروش قارچ است. در صورتی که بتوانید قارچ خوب را با قیمت بیشتر و بهتری بفروشید می توانید سود بیشتری کسب کنید حتی اگر فروش بهتر شما در حد ۱۰۰۰ تومان باشد زیرا در مقیاس زیاد، این مقدار کم می تواند سودهای میلیونی را نصیب شما کند.

خاک پوششی قارچ دکمه ای یکی از اساسی ترین و مهم ترین، اجزای مورد نیاز برای پرورش قارچ دکمه ای است؛ زیرا اسپان قارچ، پس از رشد در میسیلیوم، ادامه رشد خود را در خاک انجام می دهد و خاک علاوه بر اینکه تکیه گاه قارچ برای ادامه رشد است، نقش تامین کننده موادغذایی برای قارچ را نیز دارد. در این مقاله به مزایای خاک پوششی قارچ دکمه ای و اهمیت آن برای قارچ می پردازیم.

تعریف خاک پوششی قارچ دکمه ای

بستر غذايي قارچ دكمه اي از دو لايه عمودي تشكيل شده اسـت، لايه اول كمپوست و لايـه دوم و فوقانی خـاك پوششـي مي باشد خاک پوششی یکی از مهم ترین فرآیندهای پرورش قارچ یعنی تکمیل فاز زایشی می باشد زیرا رشد زایشی و میوه دهی قارچ دکمه ای در خاک پوششی انجام می شود. یکی از شرایط لازم جهت شکل گیری اندام باردهی قارچ، وجود نوعی باکتری خاص است به نام (Pseudonionas) سودوموناس در خاک پوششی قارچ دکمه ای است.

اهمیت خاک پوششی قارچ دکمه ای

وقتی پرورش دهندگان قارچ از مشکلاتشان سخن می گویند موضوعات مورد بحث معمولاً کمپوست، بذر یا دمای محیط است. برای مثال قارچ ها به خوبی رشد نمی کنند یا در برداشت دوم قارچ ها بسیار کوچک شده و یا علائمی از تغییر رنگ در آنها دیده می شود. در بیشتر موارد به بذر و کمپوست توجه بیشتری شده و از خاک پوششی غفلت می شود. از آنجا که خاک پوششی در بالا بردن تولید در واحد سطح و کیفیت نقش مهمی دارد، غفلت از آن هدر دادن فرصت است. در بسیاری از موارد اگر خاک پوششی به خوبی انتخاب شود، کمپوست بسیار حاصلخیزتر می شود. نوع خاک پوششی نیز در اندازه قارچ ها تاثیر گذار است و تاثیر عمده ای در رشد و قیمت تمام شده دارد. کیفیت و ترکیب مناسب و درست خاک پوششی در سلامت و کیفیت قارچ و همچنین اقتصاد و تجارت پرورش قارچ بسیار مهم و حیاتی است.

همه از عملکرد کمپوست، تهیه رطوبت و مواد مغذی برای قارچ ها و تقویت آن ها اطلاع دارند. خاک پوششی نباید هیچ ماده مغذی داشته باشد. همه مواد مغذی باید از کمپوست تامین شوند. خاک پوششی حفظ و نگهداری رطوبت و گازهای کمپوست را که مورد نیاز قارچ هاست بیمه و رطوبت مورد نیاز را طی تبخیر تامین می کند و باعث می شود تا دمای کمپوست بهتر تعدیل شود. همچنین خاک پوششی مانند بافر برای رشد قارچ ها عمل می کند. این بافر باید ظرفیت زیادی حدود دو لیتر آب مورد نیاز برای تهیه یک کیلوگرم قارچ را داشته باشد که یک لیتر آن جذب شده و یک لیتر دیگر برای تبخیر لازم است. برای تولید ۱۴ کیلوگرم قارچ، در متر مربع به اندازه ۲۵-۲۸ لیتر آب جهت رشد مورد نیاز است. در برداشت اول، بخش عمده ای از سطح بستر، کمپوست و خاک پوششی است. برداشت های دوم و سوم را عموماً از کمپوست می گیرند تا خاک پوششی. در این برداشت ها، برای آب رسانی، خاک پوششی مرطوب مورد نیاز است. بنابراین حفظ و نگهداری رطوبت توسط خاک پوششی ضروری است.

خاک پوششی لایه محافظی برای کمپوست تشکیل می دهد و به کمپوست کمک می کند تا رطوبتش را حفظ و از آن در مقابل بیماری ها محافظت کند. این نشان می دهد که خاک پوششی واقعی باید تمیز و عاری از بیماری باشد. اگر خاک پوششی توسط تهیه کنندگان قابل اطمینان تامین شود، در این زمینه مشکلی پیش نمی آید اما این به آن معنی نیست که خاک پوششی هنگام استفاده همیشه عاری از بیماری باشد.

اگر خاک پوششی به مدت طولانی در مزرعه یا محیطی بیمار تهیه شود، می تواند بذرها را به صورت گسترده ای آلوده کند و پس از مدتی نتایج مصیبت باری در بر داشته باشد.

تاثیر خاک پوششی بر قارچ ها

همانطور که گفته شد، نوع خاک پوششی تاثیر زیادی در وزن، اندازه و چگونگی گسترش قارچ در بستر دارد. می توان به سادگی گفت هرچه ساختار خاک پوششی سنگین تر باشد، قارچ های سنگین تری خواهیم داشت.

در خاک پوششی سنگین از تعداد قارچ ها کاسته می شود. وقتی رشد میسیلیوم در خاک پوششی سنگین کم شود، رشد آن ضخیم تر و بزرگ تر می شود. در این نوع خاک پوششی، رشد به گونه ای است که خاک به طور کامل با میسلیوم کلونیزه نمی شود بنابراین با سرعت کمتری خشک می شود. از آنجایی که میزان میسیلیوم کمتر است، ته سنجاق های کوچک (اندام های زایشی) کمتری شکل می گیرد. وقتی میسیلیوم در بستری با ساختار پوششی نامناسب موجود باشد، اندام های زایشی به میزان کافی رشد نمی کنند.

برای انتخاب خاک پوششی باید موارد زیر مورد توجه قرار گیرد:

• قارچ را چه اندازه ای می توانم برداشت کنم؟
• در هر مترمربع چه مقدار قارچ می توانم برداشت کنم؟
• در برداشت اول، خاک پوششی چه میزان باید پخش شود؟
• آیا دستگاه تنظیم دما و رطوبت سالن، به درستی عمل می کند تا تبخیر مداوم انجام شود؟
• چه نوع خاک پوششی با شرایط سالن و ماشین آلات آن متناسب است؟

یک عامل مهم در خاک پوششی، یکنواختی ساختار و منبع ثابت آن است. خاک پوششی ناهمگن، کاملآً غیرقابل قبول است. در سال های اخیر، ساختار خاک پوششی به طور چشمگیری اهمیت یافته است. برای قارچ هایی با کیفیت خوب، تبخیر مداوم و یکنواخت ضروری است و این تنها در صورتی امکان پذیر است که خاک پوششی به اندازه کافی الیاف بلند داشته باشد. این الیاف خلل و فرج خاک پوششی را حتی بعد از آبیاری سنگین حفظ می کنند. آب دهی زیاد برای افزایش عملکرد ضروری است.

متاسفانه ناهمگنی ساختار خاک پوششی نقطه ضعف بیشتر انواع خاک های تولید شده در ایران است. برای ساخت خاک پوششی از کود گیاهی (هوموس) سیاه سبک، کود گیاهی (هوموس) روشن و یا هوموس سطحی زمین نباید استفاده کرد.

الیاف آسیب دیده نمی توانند اب زیادی جذب کنند و به سرعت خشک می شوند. نتیجه آن که خاک پوششی به سرعت آب را جذب می کند، اما به همان سرعت آب را از دست می دهد. ساختار خاک پوششی خیلی نرم نیز مناسب نیست. خاک پوششی با ساختار خیلی نرم، سطحی بسیار صاف بدون هیچ فاصله و شکافی می سازد. این به آن معنی است که رشد و گسترش مناسب روی خاک پوششی نرم و صاف مشکل تر است و در نتیجه، کیفیت قارچ ها و تعداد دفعات برداشت کاهش و هزینه برداشت افزایش خواهد یافت. این حالت معمولاً در سومین دوره برداشت رخ می دهد.

خاک پوششی و آبیاری

در زمان خاکدهی، پرورش دهندگان قارچ باید تصمیم بگیرند که چه نوع خاک پوششی برای پرورش مناسب و بهترین انتخاب است و در حال حاضر چه قارچی از نظر کیفیت و اندازه مورد تقاضای بازار است. اگر قارچ های بزرگ (۵۰-۶۰ میلی متر) مدنظر باشند، خاک پوششی سنگین تر بهترین گزینه است. اگر تقاضای بازار قارچ های کوچک تر (۳۰-۴۰ میلی متر) باشد، پرورش دهندگان قارچ می توانند از خاک پوششی کمی نرم تر استفاده کنند. به خاطر داشته باشید که اگر این کار به صورت مکانیکی انجام شود، ساختار آن در طی پوشش نرم تر خواهد شد، پوشش دستی خاک برای ساختار آن بهتر است، اما این روش برای خاک پوششی سنگین مشکل است.

درست بعد از پوشش پرورش دهندگان می توانند خاک پوششی را به صورت اسپری، آبیاری کنند تا رطوبت آن به سطح مناسب برسد. منتظر نمانید تا میسیلیوم کمپوست به داخل خاک پوششی نفوذ کند، در غیر اینصورت این خطر وجود دارد که یک لایه نازک از میسیلیوم خاکستری، در لایه های پایینی خاک پوششی شکل بگیرد که می تواند بعداً مشکل ساز شود. می توانید در روز اول (روز پوشش) آبیاری به صورت اسپری را تا زمانی که به کمپوست برسد، به تاخیر بیاندازد. معمولآً بهتر است اسپری را تا اندازه ای که کمپوست خشک بماند ادامه دهید تا جریان آب به داخل کمپوست نفوذ کند. اگرچه این امر تنها با کمپوست فاز سه ممکن است که رطوبت آن بیشتر از ۶۵% نیست. عمل لقاح در بلوک های اتاق های رشد معمولاً در رطوبت ۶۵-۶۷ درصد اتفاق می افتد. این بدین معنی است که آبرسانی مازاد به کمپوست از طریق خاک پوششی ضرورتی ندارد. اگر کمپوست به طور متوسط تلقیح شود، آن وقت باید احتیاط کرد. این نوع کمپوست می تواند آب را جذب کند و این امر نباید اتفاق بیفتد. در روز دوم با احتیاط بیشتری آبیاری انجام می شود و بعد از آن میسیلیوم شانس بهبودی دارد. از روز سوم می توانید آبیاری به صورت اسپری را دوباره شروع کنید، اما مقدار آن را کاهش دهید تا میزان میسیلیوم هدر رفته کاهش یابد. بدین معنی که خاک پوششی از ابتدا رطوبت مناسب دارد. در روزهای آخر، آبیاری تنها به میزانی لازم است تا رطوبتی که از طریق تبخیر از دست رفته را جایگزین کند.

در هنگام آبیاری مراقب باشید که آبیاری را با فشار مناسب انجام دهید. فشار بیش از حد ذرات نرمم گیاهی (هوموس) خاک پوششی را به بیرون می ریزد و یک لایه سله بسته و رسوبی در قسمت بالای خاک پوششی ایجاد می کند. بعدها این باعث ایجاد مشکلاتی در ته سنجاق گرد (پین هدینگ) و رشد قارچ می شود.

نتیجه گیری

افزایش رقابت و قیمت پایین قارچ ها باعث می شود کیفیت خاک پوششی کمتر در نظر گرفته شود و این عاملی بازدارنده برای رسیدن به محصول خوب است. یکی از بحث هایی که اغلب شنیده می شود این است که در ایران خاک پوششی بسیار گران است اما این را به یاد داشته باشید که خاک پوششی خوب، محصول با کیفیت بهتر و برداشت بیشتری می دهد، پس منطقی است که خاک پوششی خوب کمی گران تر باشد. برای بسیاری از پرورش دهندگان قارچ زمان آن است که این جنبه از کارشان را به صورت جدی بازنگری کنند. در غیر اینصورت بسیاری از مزارع پرورش قارچ، شانس اصلاح و افزایش سود را از دست می دهند.

روش های کشت قارچ

روش‌های مختلفی جهت کشت مطلوب در پرورش قارچ دکمه‌ای وجود دارد ازجمله کشت جعبه‌ای، کیسه‌ای و قفسه‌ای را می‌توان نام برد. هرکدام از این روش‌ها، معایب و محاسن خاص خود را دارد ولی به‌طور کلی باید از لحاظ اقتصادی مقرون به‌صرفه باشد، هوا به‌خوبی در آن جریان داشته باشد و شرایط تخمیر در آن صورت نگیرد.

در این مقاله معایب و محاسن هر روش ذکرشده و با توجه به آن‌ها می‌توان به انتخاب یک روش پرورش قارچ دکمه‌ای متناسب با امکانات و هزینه‌های موجود رسید.

سیستم کیسه‌ای

کیسه‌هایی که برای پرورش قارچ دکمه­ ای استفاده می‌شوند، معمولاً از جنس پلی‌اتیلن هستند و معمولاً دارای سوراخ‌هایی هستند و اگر سوراخ نداشتند باید اطراف کیسه‌ها را سوراخ کرد و مانع از تخمیر بی‌هوازی شد.

دقت شود در این سیستم به‌هیچ‌عنوان ته‌کیسه‌ها سوراخ نشوند، زیرا آب انتهای کیسه‌ها به طبقات زیری چکیده می‌شود. اگر کیسه‌ای تهویه کافی نداشته باشد بوی ترشی مشخصی از آن کیسه استشمام می‌شود. قطر دهانه کیسه‌ها حدود ۳۵ سانتی‌متر و ارتفاع آن هم ۳۵-۴۰ سانتی‌متر می‌باشد. در هر کیسه معمولاً میزان ۱۲ کیلوگرم کمپوست قرار می‌گیرد.

میزان کمپوست درون کیسه‌ها اهمیت چندانی ندارد نکته‌ی مهم کنترل درجه حرارت در همه‌ی قسمت‌های درون کیسه و حتی مرکز آن می‌باشد بنابراین برای تنظیم دما در همه‌ی قسمت‌های کمپوست، اگر قطر کیسه کم باشد می‌توان ارتفاع کمپوست بیشتری در آن قرار داد و اگر قطر کیسه بیشتر بود ارتفاع کمپوست درون کیسه را کمتر می‌گیرند.

سیستم کیسه‌ای هزینه کمتری نسبت به سیستم‌های جعبه‌ای و قفسه‌ای دارد و برای واحدهای کوچک‌تر و واحدهایی که امکان ضدعفونی با بخار برای سالن‌هایشان وجود ندارد، این سیستم مناسب می‌باشد. امکان کنترل آفات و بیماری‌ها در این روش وجود دارد به نحوی که با تشخیص سریع کیسه‌های آلوده، درب کیسه‌ها را بسته و به‌راحتی از سالن دور می‌شود. این روش تقریباً منسوخ شده و دیگر استفاده نمی­ شود.

سیستم جعبه‌ای

از جعبه‌های چوبی یا پلاستیکی برای کشت قارچ استفاده می‌شود. جهت جلوگیری از سرایت آلودگی از چوب جعبه‌ها به کمپوست، کف جعبه‌ها را یک لایه پلاستیک پهن می‌کنند. در این سیستم اگر از جعبه‌های پلاستیکی میوه که دارای منافذ زیادی جهت تهویه مناسب می‌باشد، موفقیت بیشتر خواهد بود. فقط مشکل تمیز کردن جعبه‌های استفاده شده وجود دارد. در روش سیستم جعبه‌ای می‌توان از اتاق‌های مجزایی برای رشد میسیلیوم در بستر و خاک و میوه­ دهی استفاده کرد.

سیستم قفسه‌ای

قفسه­ ها از جنس آلومینیوم ساخته می­شوند ولی به دلیل گرانی از لوله‌های گالوانیزه استفاده می­ شود. ساخت قفسه‌های استیل پرهزینه است ولی بادوام و اصولی می‌باشد. سیم­ کشی جهت نگهداری کمپوست باسیم‌های گالوانیزه ۲/۵ انجام می­ گیرد.

ابعاد قفسه‌ها ۶۵ × ۱۴۰ سانتی‌متر یا ۶۵ × ۱۶۰ در نظر می­ گیرند که طرز قرارگیری یک بلوک کمپوست با ابعاد ۴۰×۶۰ بسته به ابعاد قفسه­ ها متفاوت خواهد شد. تعداد طبقه­ ها بسته به سالن از ۱ تا ۶ متغیر است.

معمولاً فاصله دو طبقه از همدیگر ۸۰-۷۰ سانتی­ متر (جهت تهویه مطلوب این فاصله مناسب است)، فاصله آخرین طبقه از سقف اگر سقف عایق بود ۷۰-۸۰ سانتی­ متر و اگر عایق نبود تا یک متر و فاصله طبقه اول تا زمین ۱۵-۲۰ سانتی­ متر جهت گردش هوا و شستشوی راحت­تر در نظر می ­گیرند. به‌طورکلی فاصله قفسه‌ها تا دیوار ۹۰-۸۰ سانتی ­متر و فاصله راهرو بین قفسه‌ها ۱۵۰-۱۲۰ سانتی‌متر در نظر می­ گیرند.

عرض قفسه‌ بندی حدود ۱۵۰ سانتی‌متر تا از هر دو طرف دسترسی به سطح بستر وجود داشته باشد. در ابتدای این سالن‌ها درب ورودی و در انتهای آن درب خروجی جهت تخلیه سالن وجود دارد.

در اطراف قفسه‌ها باید فضای کافی برای افراد برداشت کننده و تبادل مناسب هوا وجود داشته باشد. در برخی از کشورها برای جلوگیری از افزایش کار کارگران، قوانینی در مورد عرض قفسه‌ها و فاصله بین آن‌ها وجود دارد تا کارگران در هنگام برداشت با مشکل روبرو نشوند.

درواقع قارچ چین‌ها باید قارچ‌ها را در دید خود داشته باشند و برای جابجا نمودن آن‌ها نیازی به تکان دادن و فشردن قارچ‌ها و یا سکو نباشد. همچنین در مورد نژادهای متداول قارچ، وجود ارتفاع بیشتر بین قفسه‌ها بهتر است زیر تهویه هوا به‌خوبی انجام می‌گیرد و کنترل شرایط محیطی نیز بهتر صورت می‌گیرد.

در سیستم قفسه‌ بندی به دلیل وسیع بودن قفسه‌ها، با بروز یک آلودگی کوچک در قسمتی از سالن، سریعاً به همه‌ی قسمت‌های سالن گسترش می‌یابد. سیستم قفسه‌ای، روشی آسان و کم‌هزینه در پرورش قارچ دکمه‌ای است. در این روش برداشت قارچ‌ها از سطح قفسه‌ها راحت‌تر و سریع‌تر انجام می‌گیرد.