کشت و پرورش قارچ خوراکی (صدفی)
مقدمه
گونه قارچ در سال ۱۹۷۶ توسط جاندیک وکپور از طبیعت جمع آوری شده که بخاطر طعم مطبوع و سهولت رشد خیلی زود به صورت گونه تجاری معرفی و مورد استقبال قرار گرفت. قارچ صدفی ماده غذائی بسیار ارزشمن و خوش طعم و ارزان قیمتی است که به راحتی در سبد خانوارها می تواند جای بگیرد و با تولید ومصرف اهداف مختلفی را تامین کرد که عمده آن ایجاد اشتغال و درآمد، کاهش ضایعات، افزایش بهره وری و بهبود کیفیت تغذیه و سلامت جامعه است. اصول پرورش و نگهداری این قارچ بسیار ساده وارزان قیمت است. در واقع رمز اصلی این کار در گرو بکارگیری آموخته های فراگیران در کارگاه های آموزشی است که در صورت توجه بسیار زیاد به بهداشت و ضدعفونی ابراز و محل کار و انجام دقیق وکامل مراحل مختلف پرورش از هر کیلو اسپان قارچ (بذر) بیش از سه کیلوگرم محصول تولید می شود و تا ۳ چین قابل برداشت است. چنانچه این پروژه ساده را بتوان در مناطق مستعد روستایی فعال نمود مصرف سرانه قارچ در کشور به نحو موثری بالا می رود. زیرا مصرف کنونی قارچ در کشور ما یک سی و پنجم کشورهای اروپایی است.
به خصوص اینکه این قارچ در بستری از ضایعات کشاورزی پرورش می یابد که این امر قیمت تمام شده آن را پایین آورده و اقشار کم درآمد جامعه توان خریداری آن را خواهند داشت.
مهمترین ضایعات کشاورزی که به کار برده می شوند:
۱ ) بقایای غلات شامل کاه و کلش گندم و برنج
۲ ) برگ خرما، با گاس نیشکر، شاخه های آفتابگردان
۳ ) بقایای حاصل از فرآیند دادنه های روغنی
البته رایج ترین ضایعات استفاده از کاه و کلش گندم و برنج است.
نکات قابل توجه در مورد نگهداری و انبار داری مواد زائد کشاورزی که به عنوان بستر قارچ استفاده می شود.
۱ ) مواد زائد (کاه و کلش گندم و …) باید بعد از برداشت و قبل از بسته بندی خشک شوند یعنی حداقل رطوبت را داشته باشند.
۲ ) دور از باران و عوامل نامساعد جوی و نور مستقیم نگهداری شوند.
۳ ) دقت شود در انبار حتی یک بسته آلوده در بسته های سالم وجود نداشته باشد چون باعث توسعه آلودگی در انبار می شود.
نکات مهم
۱ ) چنانچه ذکر شد محل پرورش باید کاملاً تمیز و بهداشتی باشد.
۲ ) از تابش مستقیم نور آفتاب به سالن پرورش بایستی جلوگیری شود و در واقع نوردهی ، مورد نیاز فضای کاشت بایستی نور معمولی اتاق (پنجره – لامپ) باشد.
۳ ) دمای بین ۲۰ تا ۲۴ درجه سانتی گراد قابل قبول است.
۴ ) تهویه هوا روزی ۴ – ۵ بار حدود ۵ دقیقه انجام شود تا ضمن حفظ رطوبت از تجمع ۲CO جلوگیری شود.
۵ ) از پاشیدن آب بر روی کلاهک قارچ بایستی جلوگیری شود.
۶ ) فواصل کاشت کیسه های پلاستیکی حاوی بسترهای کاشت بر روی قفسه ها باید ۳۰ سانتی متر باشد.
۷ ) زمان برداشت قارچ قبل از برگشت لبه های قارچ به طرف بالا باشد.
شرایط سالن محل پرورش قارچ صدفی
۱ ) سالن محل کشت باید فاقد خلل و فرج زیاد در کف، سقف و دیوارهای اتاق باشد.
۲ ) برای هر ده متر مربع یک پنجره لازم است که باید مجهز به نوری باشد.
۳ ) درب و پنجره و سقف محل کشت باید کاملاً در برابر رطوبت حفظ شوند و برق سالن عایق بندی شود.
ارزش غذایی
ارزش غذایی قارچ خوراکی به کیفیت پروتئین موجود در آن بستگی دارد. قارچ صدفی خوشمزه و خوش پخت و سرشار از پروتئین ویتامین و مواد معدنی می باشد.
الف ) مواد معدنی شامل :
ازت ۶۷/۶ فسفر ۶۲/۱ پتاس ۶۸/۲ کلسیم ۴% منیزیم ۱۶% سدیم ۲۰% آهن ۱۰% منگنز۴% روی و مس۲%
ب ) سایر موارد:
پروتئین ۷۹/۴ چربی ۲۶/۲ قند ۸۵/۲% نشاسته ۲۱/۱% ویتامینها ۹% ویتامینهای K , E , D , A
تولید قارچ صدفی
Pleurotus Sp که سه گونه ذیل در ایران پرورش داده می شود:
P . Floride
P . Sajorkaju
P . Osteratus
مواد لازم برای پرورش و تولید قارچ صدفی :
۱ ) کلش گندم یا برنج .
۲ ) بذر قارچ (مسیلیوم رشد کرده روی دانه های گندم یا پرلیت).
۳ ) آب .
۴ ) کیسه های پلاستیکی یا جعبه های پلاستیکی .
ابزار مورد نیاز :
۱ ) دماسنج ۲ ) رطوبت سنج ۳ ) هواکش تهویه ۴ ) آهک ۵ ) دستگاه بخور ۶ ) منبع حرارتی ۷ ) پنبه بهداشتی ۸ ) آبفشان دستی ۹ ) PH سنج ۱۰ ) ظروف بزرگ جهت جوشاندن کلشها ۱۱ ) گاز ۲CO 12 ) مواد ضد عفونی کننده (الکل صنعتی، بتادین، فرمالین)
پرورش دو جعبه های پلاستیکی
جعبه های مخصوص حمل میوه را شسته در آب جوش فرو برده و خارج کنید تا کاملاً ضدعفونی شود.
کف جعبه را به قطر ۱۵ سانتی متر بستر کاشت ( خیسانده ، ضدعفونی «آبگیری شده ) ریخته وسپس اسپان (بذر قارچ ) اضافه کنید. بدین طریق تلقیح اسپان و مواد بستر را ادامه داده و در لایه آخر بر روی بستر کاشت پلاستیکی کشیده و جعبه را به سالن پرورش منتقل کنید.
کشت قارچ صدفی در کیسه های پلاستیکی
برای کشت قارچ صدفی (بستر کاشت) گاه گندم و یا برنج را یک شب در آب خیسانده تا رطوبت کافی بدست آورد، سپس دو ساعت آنرا بجوشانید (دو ساعت از زمانی که آب به نقطه جوش رسیده باشد) سپس کاه را آب کش کرده، پس از خنک شدن آبگیری کنید و به ازای هز یک کیلوگرم کاه مرطوب مقدار ۷۰ ، ۸۰ گرم بذر قارچ اضافه کرده مخلوط کنید. مخلوط حاصل را درون کیسه های با قطر ۴۵ تا ۵۵ سانتی متر ریخته سطح آن را خوب فشار داده تا رطوبت کاه حفظ شود بعد از بستن در کیسه آن را به محل پرورش برده و از سقف آویزان
کرده یا روی قفسه های فلزی که از قبل آماده شده و یا بلوک های قرار دهید. از این زمان تا مدت ۲۵تا۳۰ روز درجه حدرارت را روی ۲۲تا۲۴ درجه سانتیگراد و محیط را تاریک نگه دارید. پس از اینکه سطح گاه کاملاً سفید رنگ شد، سوراخهایی در اطراف پلاستیک ایجاد کرده و دما را در ۲۰ درجه نگه داشته، قارچها نیازی به نور ندارند اما از این زمان به بعد وجود نور لامپ معمولی ضروری بنظر می رسد. پس از یک هفته قارچها به رویش کامل رسیده و آماده برداشت می شوند. (جدول پیوست به تفکیک مراحل پرورش قارچ صدفی آمده است.)
۴) وجود میز ویا قفسه ضروری است و بستر های کاشت نباید با کف اتاق تماس داشته باشند و بهتر است کیسه های حاوی بستر کاشت از سقف آویزان شوند.
۵) ابتدا باید سالن ویا محلول رقیق وایتکس ضد عفونی شود. در، دیوار، کف و سقف سالن وقفسه ها را ضد عفونی نموده یا اینکه پس از شستشو و خشک شدن دسطوح با استفاده از الکل صنعتی اقدام بهآتش زدن محل نمو. زیرا شعله ایجاد شده باعث میکروب زدایی سالن می شود.
شرایط محیطی رشد قادرچ صدفی:
۱)دمای محیط:
قارچها درجه حرارت بین۱۷- ۲۶ درجه سانتی گراد را تحمل می کنند. بهدترین درجۀ حرارت برای رشد میسلیوم (۳ هفته اول) ۲۲-۲۴ و در موقع محصول دهی ۲۰ درجه سانتی گراد می باشد.
۲)رطوبت محیط:
رطوبت سالن پرورش باید بین ۸۵ تا ۷۰ درصد باشد. در این صورت می توان رطوبت محیط را بوسیلۀ خیس کردن گونی، کف سالن و خیس کردن دیوارهای محل پرورش کنترل کرد.
۳)نور:
قارچها نیازی به نور ندارند در ۳ هفته اول پرورش باید محیط پرورش تاریک باشد اما بعد از این زمان به یک لامپ معمولی نیاز است.
۴)تهویه مناسب :
امکان تهویه خوب محل کشت از عوامل بسیار مهم در رشد قارچ است. عامل تهویه باید روزی دو بار انجام شود. به طوری که باعث تغییرات شدید دما و رطوبت در سالن پرورش نشود. به ازای هر ده متر مربع محل پرورش یک پنجره کافیست. قارچ چون رنگ دانه ندارد قادر به تولید انرژی نبوده و از مواد غذایی آماده بر روی بستر کشت تغذهی می کند و ضمن تنفستولید گاز ۲CO می کند.
جدول روش اجرای مراحل پرورش قارچ صدفی با استفاده از مواد زائد کشاورزی
مراحل انجام کار موضوع توضیحات
۱ ) تهیه بستر کشت (غنی شده) ۳ کیلوگرم و کاه و کلش و گندم ۲۰۰ گرم سبوس کاه و کلش گندم یا برگ دخرما را به اندازه های ۵ – ۳ سانتی متر قطعه قطعه کرده باید توجه داشته باشیم بستر کاشت آب ندیده و فاقد هر نوع آلودگی میکروبی و قارچی باشد و ۴۸ ساعت کاه و کلش و سبوس برنج باید در آب خیسانده شود
۲ ) میکروب زدایی یا پاستوریزه کردن جوشاندن کاه و کلش خیس شده کاه و کلش گندم و سبوس خیسانده شده را آبگیری کرده مجددا در آب جوش ریخته و ۲ ساعت بر روی شعله آتش جوشانده تا ضدعفونی شود و سپس گاز را خاموش کرده و می گذاریم تا سرد شود درجه حرارت کاه و کلش باید زیر ۲۵ برسد
۳ ) تلقیح کردن یعنی مخلوط کردن بستر کاشت با اسپان (هفته اول) کیسه های نایلونی یک یا ۵ کیلیویی را به نسبت ۱۷ تا ۱۰ درصد از کاه و کلش و اسپان پر می کنیم و در آنرا محکم می بندیم کاه و کلش را بین دو دست فشار می دهیم تا آب آن گرفته شود و سپس به طور متناوب کاه و کلش و اسپان در کیسه می ریزیم . نگهداری کیسه ها در تاریکی رعایت کامل بهداشت محیط کشت و وسایل مورد استفاده را باید با الکل و چراغ الکلی ضدعفونی کنیم. جابجایی کیسه ها روزی دوبار بمدت یک هفته
۴ ) سوراخ کردن کیسه ها (هفته دوم) کیسه ها را با میله فلزی داغ سوراخ می کنیم
مرحله تاریکی اسپری آب بر روی کیسه ها روزانه و بطور مرتب مرطوب کردن دیوارها و کف اتاق به منظور تامین رطوبت محیط انجام تهویه روزی دو بار
۵ ) تحریک کردن (هفته سوم) یک مربع ۲×۲ روی کیسه ها به منظور ایجاد استرس و کمک به تشکیل بین هدها جدا می کنیم ادامه مرحله تاریکی کنترل درجه حرارت C25 و C18 ادامه تهویه ایجاد رطوبت بین ۹۰% – ۷۰% آبفشانی محیط کشت روزی دوبار
۶ ) ظهور بین هدها
(هفته چهارم) پاره نمودن کیسه های پلاستیکی شروع نوردهی روزی ۲ – ۳ ساعت ادامه تهویه ایجاد رطوبت ۹۰% – ۷۵% آبفشانی کیسه ها روزی دوبار … پوشش پلاستیکی را پاره کرده و در صورت امکان بستر کاشت را آویزان می کنیم
۷ ) برداشت مرحله (هفته پنجم) برداشت قارچ برداشت چین اول قارچها را به طور دسته ای از محل اتصال به توده با چاقوی ضدعفونی شده می بریم. ادامه عمل تهویه ، آبفشانی، مرطوب کردن محیط جهت رشد مابقی بین هدها و تشکیل کلاهک های قارچ جدید
۸ ) لایه برداری برداشتن لایه سطحی بستر کاشت جهت رشد مجدد یک لایه Cm 2 – ۱ را از سطح توده با چاقوی نیز ضدعفونی شده بر می داریم و کلیه اعمال ۶ تا ۷ را ادامه می دهیم تا برداشت بندی صورت گیرد
تهیه بذر قارچ صدفی :
ابتدا قارچ سالم و رسیده را انتخاب نموده و بوسیله فرمالین ضدعفونی و سپس داخل بستری که صافی گذاشته شده قرار می دهیم و بعد از یک روز اسپوررهای باز شده را برداشته در محیط کشت آگار و مالن کشت می دهیم تا هنگامی که زمینه سفیدی را مشاهده نمائیم در محله بعدی دانه ها یگندم را شسته و یک شب در آب خیس می کنند.
سپس آب را عوش کرده و دانه های خیس شده را در آب می جوشاند تا کاملاً نرم شوند و آی اضافی را تخلیه و دانه ها را روی پارچه ای پهن می کنند تا آب موجود در سطح آنها کاملاً تبخیر شود به منظور جلوگیری از بهم چسبیدن دانه ها به میزان ۲% پودر کربنات کلسیم به آنها افزوده و به خوبی مخلوط می کنند سپس در شیشه های یک لیتری یا در کیسه های پلاستیکی مقاوم به حرارت با دانه های آماده شده پر می کنند.
و به مدت یک ساعت در حرارت ۱۲۱ درجه سانتی گراد و فشار ۲۵ پوند استریل می کنند پس از استریل عمل تلقیح با دقت کامل و در شرایط استریل انجام می شود و در دمای ۲۵ درجه سانتی گراد پس از ۱۰ تا ۱۲ روز مسیلیوم در تمامی توده بذر نفوذ کرده بذر برای استفاده برروی بستر آماده است.
طراحی یک سالن پرورش قارچ صدفی
کشت و پرورش قارچ های خوراکی تفریحی سحرآمیز، یک نوع کار جنبی و یا یک کار تجارتی فوق العاده سودآور است. فضای مورد نیاز برای کشت قارچهای صدفی می تواند یک اطاق، یک پارکینگ و یا حتی آلونک ساده باشد.
همچنین گلخانه ها و یا هر مکان دیگری که دارای سقف باشد و به طریقی بتوان در آنجا تهویه مناسب را برقرار نمود جهت کشت قارچ صدفی قابل استفاده است.
این طرح به دو صورت قابل اجرا است :
۱ ) اجرای طرح به صورت انفرادی و اشتغال خانگی
۲ ) اجرای طرح به صورت احداث سالن پرورش و تولید قارچ به صورت متمرکز در روستا
الف ) راه اندازی یک کارگاه تولید قارچ صدفی به صورت اشتغال خانگی ؛
۱ ) طراحی سالن :
در یک اتاق ۴×۳ از قفسه های ۴۰×۱۲۰ سانتیمتر استفاده می کنیم. بدین طریق که راهروها جهت سرکشی و تهویه درنظر گرفته می شود. در سطح سالن ۱۰ قفسه با ابعاد فوق و ارتفاع ۲ متر تعبیه می شود. فاصله هر قفسه تا قفسه فوقانی ۴۰ سانتی متر، ۵ قفسه بهصورت عمودی وجود خواهد داشت. بنابراین در کل سالن (۵۰ = ۵ × ۱۰) ۵۰ عدد قفسه که روی هر کدام ۴ بسته جای می گیرد. و در این صورت در کل سالن، ۲۰۰ بستر پرورش قارچ وجود خواهد داشت. میزان ۵۰ کیلوگرم بذر برای ۲۰۰ کیلو کاه و کلش لازم است.
روش های نگهداری قارچ ( نگهداری قارچ با بخار پز کردن)